Ang Kalumpit Bow

Hindi ito yung lugar sa Bulacan, ito ay isang punong kahoy na Pook, Bancuro siguro meron din kayong alam na katulad nito. Eh ano naman kung isang puno ito. Hindi ko alam kong bakit tinawag na Kalumpit ang lugar doon sa Bulacan pero itong kwento ko sa inyo ay puno na malaking tulong ang idinulot sa mga taga Bancuro. Anong puno ito? Ang pagkaka-alam ko ito ay kapamilya ng duhat, na parang lipote ang katulad. Hindi ko rin alam kong ganito rin ang tawag ng ibang lugar sa punong ito. Ang alam ko lang sa mga gubat at bundok ito makikita sapagkat ang alam ko dalawang puno ng kalumpit ang alam ko doon nga sa Bancuro at sa may gubat papunta ng Kalinisan.

Ang kalumpit ay lumalaking puno, mataas at madawag. Ang bunga nito ay maliliit na kasing laki ng buto ng kakaw ang pinaka malaki kapag ito ay hinog na. Kulay berde ang bunga nito kapag hilaw pa at kulay pula na medyo maitim kapag ito’y hinog na hinog na. Kusang nalalaglag ito kapag hinog lalo na kapag malakas ang hangin. Mahirap itong akyatin sapagkat marupok ang mga sanga nito, minsan nga sa hangin pa lang nababali na ang mga sanga nito. Masarap ang bunga nito lalo na kapag hinog na at ginawa mong kulunggo. Ano yung kulunggo? Ito ay ang bunga ng kalumpit na hinog, matapos hugasan ilalagay sa isang lalagyang may takip, lalagyan ng asin tapos kakalugin hanggang magsama yung asin at yung kalupit – tsanayyyyyy meron ka ng kinulunggong kalumpit.

Natatandaan ko ang puno ng kalumpit doon sa Bancuro ay nakatayo malapit sa pritil malapit sa tuklong. Kung hindi ako nagkakamali nasisimulang mamunga ang kalumpit sa buwan ng Pebrero, sapagkat alala ko pa na tuwing may pista ng bulaklak sa buwan ng Mayo marami at ito ang pinagkakaabalahan naming puntahan habang ang mga matatanda naman ay nagdarasal pa. Sa umaga naman paagahan naman ng punta doon sapagkat sabi ko nga kusang nalalaglag ito at tuwing umaga asahan mo maraming laglag na hinog na kalumpit. Sa hapon naman minsan doon na mismo sa may puno nagkakakuwentuhan habang nag-aabang ng laglag na bunga. Pero ako noon lagi akong merong tirador sa leeg na ginagamit sa ibon at sa kalumpit. Minsan naman binabalibang namin ang bunga ng kalumpit, kaya lang dahil sa mataas ito minsan hindi abutin ng balibang.

Tulad ng nasabi ko ang puno ng kalumpit ay puntahan ng mga bata, kanya kayang balibang sa bunga. Minsan isa naming pinsan ang naroon nakikibalibang ng bunga, hindi ko masabi kong kamalasan niya o talagang tatamain siya. Pagbalibang ng isang pinsan namin sa kalumpit ang pamalibang ay bumagsak sa isa sa mga naroon na siyang sanhi ng pagkasugat nito, hindi lang sugat pagkat malaking sugat – iyak ang kasunod na narinig tatakbo pa-uwi upang magsumbong. Ano ang iisipin mong isusumbong niya, diba sasabihin na siya ay binalibang o binato nito. Kaya nagalit ang ama at sugod sa puno ng kalumpit hinanap kung sino ang bumalibang sa anak niya, pero wala siyang nakitang umamin na siya ang bumato – ang ginawa na lang ng tatay pinagalitan lahat kaming naroon at binantaan na ang sinumang gagamit ng pamalibang upang makakuha ng bunga ay siya kong sisingilin sa nangyari sa anak nya. Kaya mula noon wala ng namalibang sa kalumpit – sabi nga hintayin na lang bumagsak.

Pero may bagong edeya kaming ginagawa ang lahat ay sumisipol, bakit? Upang anyayahan ang malakas na hangin para malaglaga ang bunga ng kalumpit. Siguro may tao na likas na yung paggawa ng di maganda sa kapwa, sapagkat minsan sa kawalanghiyaan nilalagyan ng kung anu-ano ang bunga ng kalumpit – minsan nilalagyan ng sili, makabuhay at ang pinaka masakit eh kong dumi ng tao ang ipinahid doon. Kasi kapag nasa puno ka na minsan pagkapulot ng hinog na kalumpit deretso na sa bibig sabay kain. Kaya tabi tabi po sa lahat ng pinupulot natin lalo na sa pagkain kailangan hugasan muna – kasi baka ebak ng iba ang sahog ng kinakain ninyo – he he he. Ang kalumpit bow…

Sa ngayon wala na ang puno ng kalumpit doon pinutol na siya, kaya wala ng kalumpit na makukuha sa ngayon doon. Minsan dumarayo pa kami sa may Kalinisan upang manguha ng kalumpit. Yung puno ng kalumpit ay kasing laki ng 3 tao kabag sila ay dumipa - ganon kalaki ang puno ng kalumpit sa Bancuro noon.

Pisikan

Ito’y tinatawag din na “taguan” sa ibang lugar. Sinasabing ito’y larong pambata. Walang bilang ng manlalaro ang kailangan, sabi nga kung gusto, sinuman ay maaaring sumali sa laro – subalit mahigpit na sinasabihan na walang pikon sapagkat ang larong pisikan ay isa laban sa lahat. Ibig kong sabihin kung ikaw ang nataya kalaban mo lahat, sapagkat kailangang mataya mo ang kahit isa sa kanila, o depende sa pinag-usapan ng lahat ng kasali. Karamihan alam ng bawat manlalaro ang mga alituntunin o kung paano ito laruin.

Subalit sa Bancuro naaalala ko pa na ang larong pisikan ay kakaiba sa lahat ng laro na pambata sapagkat hindi mga bata ang naglalaro kundi mga binata at minsan may asawa na yung iba at kakaiba ang kanilang mga alituntunin sa laro. Masasabing ito ay binigyan ng mahirap alituntunin. Ano ang mga alitutuntunin nito:

1. Ito’y ginaganap sa bandang hapon pasimula ng alas singko hanggang alas nuebe ng gabi. Kapag natapos na ang oras na alas nuebe ng wala pang natataya, itutuloy ito sa kinabukasan sa ganong oras.
2. Ang taya ay hindi maaaring magbantay lang sa pinaka baraks kailangang maghanap siya at kapag nakakita siya kailangang unahan niyang makarating sa baraks ito.
3. Ipinagbabawal sa mga manonood ang magturo o mag-ingay na kaugnay sa laro
4. Walang itinatakdang araw kung kalian ito matatapos ang isang laro, ito’y batay sa kanilang pasya kung itutuloy o hindi na.

Iyan lang ang ilan sa mga alituntunin ng mga naglalaro ng pisikan sa Bancuro. Noon nga natatandaan ko pa naglaro sila walo silang kasali sa larong pisikan nagsimula sila ng alas singko ng hapon at ito’y natapos ng ikatlong araw na. Natapos lang ang laro ng ang lahat ng kasali ay nakaranas na mataya o siyang maghanap ng mga kalaban. Pero talaga namang nahihirapan ang mga nagiging taya kasi mahigpit ang pagtatago ng bawat isa, meron nga na pag nagtago deretso na ang tulog sa kanilang bahay.

Sa panahong yaon medyo nagbibinata na rin ako at ng mga pinsan ko kaya sumubok din kaming maglaro ng ganon. Bale lahat kami ay sampung kasali, ganon din ang alituntuning aming sinunod, sa unang araw hindi natapos kaya ipinapatuloy namin sa sunod na araw. Noong ikalawang araw na ang lahat ng kasali ay nagsipaghanda upang tumago ng mahigpit habang ang taya ay nagbibilang tanda na binibigyan ng pagkakataong tumago ang mga kalaban.

Subalit makalipas ang dalawang oras may sumisigaw papalapit nanginginig ang boses habang hawak ng isang kamay ang kaliwang banda ng leeg. Malayo layo pa ay kita ang sumisigaw may bahid kulay pula ang kanyang damit at ang kamay niya ay ganon din. Nagkagulo ang lahat sapagkat sugatan ang isang kasali at ito’y sa may leeg. Tinanong kung anong nangyari – sinabi na sa pagtakbo upang magtago nasabit ang leeg sa alambre, hindi maliit na sugat sapagkat butas ang may leeg kaya bumubula ang dugo palabas. Isinigud agad sa pinakamalapit na klinika ng nurse sa San Agustin upang tahiin ang sugat.

Kami namang nagsipagtago pa ay walang kaalam-alam sa mga nangyayari at nangyari. Ito’y nalaman lang namin ng isa isang putahan ang bawat bahay namin at tanungin kaming mga kasali sa laro, at doon nga namin nalaman ang lahat. Naroon na sinisi kami sa dahilang gabi na ay naglalaro pa ng ganoong dilikadong laro. Wala kaming maisagot sapagkat totoo naman na dilikado kasi nga gabi na. Marami sa mga matatanda doon sa amin ang nagalit sa amin at nagsabi na huli na ang paglalaro ng ganong laro lalo na kung gabi. Kaya mula sa pangyayaring yaon natigil ang larong pisikan – ah hindi pala naman nawala hindi lang pinapayagang maglaro ng ganon kapag gabi na.

Naging aral sa amin ang ganong pangyayari. Sa awa naman ang Diyos tinahi lang yung leeg ng pinsan ko at kung hindi ako nagkakamali pito o hanggang siyam na tahi ang ginawa sa leeg niya.

Takaw Gulo

Kayo matanong ko nga – sa lugar ninyo ano ang karaniwang pinagmumulan ng gulo o away ng mga tao? Siguro sasabihin ninyo marami meron diyan babae, lalaki, bakla, tomboy, utang, alagang hayop na pumasok sa bakuran ng may bakuran, maingay, laging lasing o kaya’y laro ng mga kabataan. Oo laro ng mga kabataan ay nagiging sanhi rin ng away away ng mga kabarangay – bakit, paano at anong laro?

Dati sa mga panahon ng dekada 80 ang usong laro sa Bancuro na talaga namang kilalang kilala sila ay ang sopbol (softball). Kapag larong ito ang pinag-uusapan talagang makikita mo yung tuwa sa mga matatanda sapagkat laro nila yun. Kahit saang lugar sa kalapit na barangay ng Pook, Bancuro ay kilala at malakas maglaro ng sopbol. Ito’y karaniwang ginaganap kung tag-araw, ika nga kapag tigang ang mga palikdang na laruan ng sopbol. Siempre minsan dumarayo pa sila sa ibang barangay lalo na kapag pistahan na noong mga panahong ganon sopbol ang nangungunang palaro. Sabi nga, ang mga taga Bancuro ay makikipag-away sa kantiyawan, sa laro maipaglaban lamang ang baryo.

Subalit lumipas ang mga panahon unti unting nawawala ang larong sopbol sa Bancuro, ewan ko siguro sa dahilang wala ng palikdang o lugar na mapaglalaruan ng sopbol o matatanda na talaga yung mga may hilig sa sopbol. Hanggang ito ay napalitan ng bagong kinagigiliwan ng lahat ang basketbol. Natatandaan ko pa nga yung narinig ko na nagsabi na "hindi raw bagay sa mga Pilipino ang larong basketbol sapagkat ito raw ay laro ng mga matatangkad". Oo nga naman mas bagay sa mga Pilipino ang sopbol at ang pambansang laro noon na siba. Subalit nanatiling malakas ang dating ng larong basketbol sa mga kabataang lalake, kasama na ako doon. Hindi alintana yung maghapon kang pagod sa bukid o galing sa eskol basta makapaglaro lang nito. Hindi rin alitanan minsan na nagagalit na ang nanay sa pagtawag upang mag-ipon ng tubig.

Sa bawat barangay sigurado ko na meron kahit isang basketbol kurt na mapaglalaruan, tulad ng Bancuro, ito ay nakalagay sa Pook, Bancuro na pinaka sentro ng barangay. Dito nagsisimulang mag-ipon ipon ang mga kabataang lalake sa bandang hapon upang maglaro ng basketbol, minsan pag kulang pa ang manlalaro isang gol lang ang ginagamit nila. Minsan pustahan minsan naman malamig na tubig lang katalo na. Sa Pook walang pinipiling taas ng kabataan basta marunong mag-itsa ika nga ng bola na aabot sa gol. Sa panahon namin masasabi kong medyo malakas na rin naman kami sapagkat nakakapaglaro din naman kahit papaano at nanalo.

Natatandaan ko pa bago pa lang akong nahihilig sa basketbol, pero lagi mo akong makikita na nanonood ng laro sa basketbolan kasi malapit lang sa bahay namin. Minsan ang magkalaban sa laro ay ang Butas at ang Pook – masasabing itong dalawang sityong ito ang talagang magka-laban sa laro sapagkat maraming magagaling na manlalaro. Nagsimula ang laro pero mapapansin mo na mainitan ang laro tumitilamsik ang mga siko at tuhod, pero patuloy ang laro nila hanggang isa sa kanila ay hindi na napigilan ang kanyang galit sinahod ng tumalon ang kalaban baliktad ng bumagsak. Agad namang tumayo at akmang susuntukin ang gumawa subalit naglapitan ang mga kakampi, doon ang simula ang awayan at labo labo kasama na ang mga nanonood.

Nang mula sa labas ng kurt lumapit ang isang lalake na taga Pook hawak ang mahabang sanga ng kakawati at pinagpapalo ang sinumang lumapit na kalaban ng mga taga-Pook. Bawat tamain ng palo ay talaga namang napapasigaw sa sakit sapagkat ito’y lumalatay sa binti at braso. Walang maglakas loob na lumapit ang ginawa na lang ay pumulot ng bato upang makaganti, doon nagsimulang mag takbuhan, naiwang malinis ang kurt. Sa pagtakbo ng mga taga Butas nag-iwan ng banta na huwag daw daraan ang sinuman sa kanilang lugar. Paano yun eh yung Butas ang lugar na laging daraanan palabas ng Bancuro. Meron man pero sa palikdang ang daan.

Yan yung sinasabi ko na minsan ang laro ay nagiging takaw gulo sa mga tao, lalo na sa mga taong maiinitin ang ulo. Natigil lang ang awayan nayun ng dumating ang kapitan ng barangay. Subalit matagal bago naghilom yung mga galit sa kanilang puso, taon ang mga binilang, upang maka-iwas na lang hindi na sila pinaglaro pa doon. Hanggang ngayon maraming mga kabataan sa Pook, Bancuro ang mahilig sa basketbol, at makikita mo rin naman na mahuhusay sila sa laro.

Pasaknong

Sa mga kaugaliang Pilipino ang bayanihan ay nakikita pa rin natin sa mga probinsya, baryo at nayon. Ito yung pagtutulong tulong sa isang gawain upang mapadali, upang mabilis at hindi gaanong malaki ang gagastusin ng taong kailangan ang bayanihan ng mga tao. Sa Bancuro ang tawag dito ay “pasaknong” katulad din ng bayanihan ang tema nito yung tulong tulong. Karaniwang ginagawang pasaknong ay ang pag-aani ng palay, paglilipat bahay, pagpapatalok, paghahasik ng pananim at iba pang gawain na gustong matapos ng madalian.

Sa mga taong otsenta talaga namang palasak ang ganitong samahan ng mga taga nayon, baryo at sityo anumang malakihang gawain at isa na rito ay sa Bancuro. Doon kapag ang aanihin ay malapad tiyak na pasaknong ang pinaka madaling sulusyon. Naranasan kong maging kasaknong sa pag-aani ng palay. Ang “kasaknong” ay ang taong tumutulong o sinabihan ng nagpapasaknong. Masaya ang pasaknong sapagkat marami kayong gumagawa ng tulong tulong, sabay sabay at katuwaan kaya hindi mo mararamdaman ang pagod at hirap ng ginagawa. Sa saknungan obligado ang nagpapasaknong ng ibat ibang pagkain – ito’y ginagawa tuwing oras ng meryenda sa alas 9:00 ng umaga. Ito’y karaniwang tinapay, lugaw, suman, bilo-bilo, kakanin at iba pa ayon sa inihanda ng nagpasaknong. Kasama riyan ang panulak ika nga, tubig, limunada, coke at iba pa.

Ang sunod niyan ay ang tanghalian mga alas 12:00, tiyak na nakahanda na yung masarap na tanghalian. Karaniwang niluluto ay tinulang manok, sinigang na ulo ng isda, sinigang na baboy kaya. Talaga namang pagpapawisan ka sa pag-kain sapagkat naroon yung mainit na sabaw na may sili, mainit at umu-usok pa na kanin at yung sama-samang bilisan ang pag-subo na tiyak na tatagaktak ang pawis mo. Meron pagkakain ay lalantakan agad ng tulog, yung iba naman kuwentuhan pa. Makikita mo sa bawat mukha ang saya ng tulong tulong. Babalik sila sa pag-aani ng banding 1:00 ng hapon. Sa bandang ika-3 ng hapon meryenda ulit ang aasahan mo. Tapos meron pa na kapag maganda ang aanihin pati hapunan ay kasama tapos meron pang inuman. Ganyan ang maganda sa pasaknong, naroon yung saya busog ka pa.

Noong araw yun ewan ko lang sa kasalukuyan sapagkat medyo mahirap ang buhay, pera na lahat ang nagpapagalaw sa tao pag walang pera mahirap ng magkaroon ng pasaknong. Gusto ng tao ngayon na lahat ng pagkilos nila ay binabayaran, kumita ng pera, kaya masasabi ko nawawala na ang pasaknong sa ngayon. Meron siguro sa ilang probinsya, pero sa Bancuro medyo nawawala na yun. Minsan meron din naman kaya lang kung magpapasaknong ka, kailangan sumaknong ka rin sa kanya – yun ang tinatawag na bayad utang. Noon hindi lang pagpapa-ani ang ginagawang pasaknong naroon din yung paglipat ng bahay – pero ngayon nawawala na rin yun sapagkat karaniwan bato at samento ang bahay kaya hindi na maaaring buhatin.

Pero kung aalalahanin ang diwa at kaganapan ng bayanihan o pasaknong talaga namang makikita yung diwa ng pagiging Pilipino na nagkaka-isa. Subalit sabi nga sa paglipas ng panahon nag-iiba ang kalalagayan, kaugalian at ang uri ng mga tao. Sa ngayon tanging ala-ala nalang siguro ang ating magagawa, subalit napaka sarap na kung ito’y maibabalik sapagkat ang lahat ay magiging makabuluhan…

Pista ng Patay

Napakaraming kaugalian ang natutunan at nasalin sa mga Pilipino ng mga Kastila, lalo na sa kalakaran ng buhay, nariyan yung sa pag-aasawa, pagsamba sa mga santo, araw ng pangingilin, mga pistahan ng lugar kasama rito ang pista ng mga patay. Halos buong Pilipinas, hindi buong mundo ata ipinagdiriwang ang pista ng mga patay. Tama bang ipagdiwang ang araw na yaon… o ito ay isa ng kaugaliang mahirap alisin sa atin. O mas tamang palitan ng tawag at gawing pag-aala-ala sa mga patay, pero pwede naman alalahanin ang mga yaon kahit anong araw, linggo, buwan diba.

Mas tama bang ipagdiriwang ito? Dahil sa Bancuro tiyak ako na ang lahat ay nagiging abala upang puntahan ang puntod ng kani-kanilang mga namatay. Meron nga isang linggo pa bago ang araw na yaon nakahanda na ang puntod. Kailan ba ito ginaganap? Sa buwan ng Nobyembre ang 1 at ang 2 ay nakalaan para doon. Sa Bancuro nga kung tawagin ito’y araw ng mga kaluluwa yung Nobyembre 1 at araw ng mga santo naman yun Nobyembre 2. Noong ako’y bata pa kasama ako sa ibang mga pinsan ko na nakikinabang sa pista ng mga patay, sapagkat uso sa Bancuro yung karoling sa bahay bahay..

Natutulog kamang ina
Sa katre mo’t iyong kama
Sumandaling magbangon ka
Limusan ang kaluluwa

Kaluluwa’y dumaratal
Sa tapat ng durungawan
Kampanilya’y tinatangtang
Ginising ang maybahay

May bahay po’y gising kayo
Kaluluwa’y nandirito
Humihingi ng diskanso
Sa paghango sa purgatoryo

Sa purgatoryo’y nagmula
Nanaog dito sa lupa
Ang maglimos at maawa
Makikinabang ang madla

Palimos poooo!!!!

Yamang kami’y nalimusan
Sa inyo po ay paalam
Kung sakali at may buhay
Sa isang taon dadalaw


Iyan ang isa sa mga awitin namin sa karoling sa gabi ng pista ng patay, bawat bahay ay tinatapatan upang humingi ng limos. Hanggang doon lang kami sa Pook, Bancuro kasi kapag lumabas medyo nakakatakot na, kasi nga pista ng patay ang mga kaluluwa daw ay lumilibot. Meron naman talagang mabait kasi malaki ang ibinibigay, minsan bigas at minsan naman ay pera. Meron din na kuripot, naroon na nagtutulog tulugan na. Sa kinabukasan ang lahat ng napagpalimusan ay aming paghahati-hatiang magkakasama, yung bigas ipagbibili muna yun, para pera na lang ang paghatian.

Iwan ko lang sa panahong ito kung sa Bancuro ay patuloy pa rin itong isinasagawa ng mga kabataan doon, pero sa panahon namin masigasig kaming lahat kasi kumikita naman kahit papaano. Meron pa nga noon na hindi lang mga bata kundi pati mga matatanda na nangangaluluwa rin. Siguro sa hirap ng buhay maaaring merong ilan na lang ang gumagawa ng ganitong tradisyon. Ang iba nagkakasya na lang sa pagtitirik ng kandila sa may pintuan ng bahay, o sa may hagdanan tandan ng pag-aalala sa mga namatay na kamag-anak.